Czym są przejścia dla zwierząt przy drogach?
Przejścia dla zwierząt, zwane również ekoduktami, to struktury zaprojektowane w celu umożliwienia dzikim zwierzętom bezpiecznego przekraczania dróg (lub kolei). Możemy je podzielić na:
-
Mosty ekologiczne – znajdujące się nad drogami (tzw. przejścia górne)
-
Tunele ekologiczne – zlokalizowane pod jezdnią (tzw. przejścia dolne).
Każdy typ przejścia pełni tę samą funkcję, ale ich efektywność zależy od warunków środowiskowych oraz adaptacji zwierząt.
Jak i gdzie powstają przejścia dla zwierząt?
Każdy odcinek nowobudowanej autostrady lub drogi ekspresowej powstaje na podstawie uzyskanej decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach, która precyzuje lokalizację i typ przejścia dla zwierząt. Wcześniej opracowany jest raport o oddziaływaniu inwestycji na środowisko, w którym wskazane są miejsca lokalizacji przejść dla zwierząt. Warto podkreślić, że podstawą do ich wyznaczania jest przeprowadzenie całorocznych obserwacji aktywności oraz szlaków migracji zwierząt określanych jako inwentaryzacja przyrodnicza.
W celu uzupełnienia zebranych danych, dodatkowo pozyskiwane są informacje od Lasów Państwowych, kół łowieckich oraz regionalnych dyrekcji ochrony środowiska. Na ich podstawie specjaliści z zakresu przyrody wskazują miejsca, w których planowana droga przecina szlaki migracji zwierząt. Właśnie w takich miejscach konieczna jest budowa przejść dla zwierząt.
Kwestie związane z ukształtowaniem terenu i przebiegiem drogi mają duży wpływ na wybór przejścia dolnego (pod drogą) lub górnego (nad drogą). Natomiast zaobserwowane w danym miejscu gatunki zwierząt oraz przebieg szlaków migracyjnych wskazują na to, jakim zwierzętom ma ono służyć (dużym, średnim czy małym). Zwierzęta często migrują wzdłuż rzek, dlatego mosty nad nimi są celowo wydłużane, aby umożliwić migrację zwierząt wzdłuż cieków wodnych.
Ile jest w Polsce przejść dla zwierząt w Polsce?
W latach 1995-2024 na sieci dróg krajowych zarządzanych przez GDDKiA oraz na odcinkach koncesjonariuszy powstało 5624 przejść dla zwierząt. Zdecydowaną większość z nich stanowią przepusty dla płazów i małych zwierząt (4187szt.), a pozostałe to przejścia dolne dla dużych i średnich zwierząt (1202 szt.) i górne dla dużych zwierząt (226 szt.). Te ostatnie to duże obiekty inżynierskie nad autostradami lub drogami ekspresowymi, odpowiednio zaaranżowane, aby umożliwić zwierzętom przejście nad drogą szybkiego ruchu.
Jaką roślinność powinno się projektować na przejściach dla zwierząt?
Przejścia dla zwierząt przy drogach odgrywają kluczową rolę w ochronie fauny i minimalizowaniu negatywnego wpływu infrastruktury drogowej na środowisko. Jednak same konstrukcje to nie wszystko – roślinność na tych przejściach jest równie ważna. Dlaczego? Roślinność nie tylko poprawia funkcjonalność przejść, ale także zachęca zwierzęta do ich użytkowania, chroniąc je przed niebezpieczeństwami związanymi z ruchem drogowym.
Jaką roślinność stosować na przejściach dla zwierząt?
Nie każda roślina nadaje się do nasadzenia na przejściu dla zwierząt. Kluczowe znaczenie ma wybór gatunków dostosowanych do lokalnego środowiska. Oto kilka wytycznych:
-
Rośliny autochtoniczne – gatunki naturalnie występujące w danym regionie są najlepiej przystosowane do lokalnych warunków.
-
Odpowiednie właściwości roślin – powinny być odporne na suszę i łatwe w pielęgnacji.
-
Rośliny owocowe – tworzą dobrą bazę żerową.
-
Bezwzględne unikanie gatunków obcych i inwazyjnych – rośliny te mogą negatywnie wpływać na lokalny ekosystem.
Jak zaprojektować roślinność na przejściu dla zwierząt?
Kluczowe zasady to:
-
Analiza środowiska. Przed przystąpieniem do nasadzeń należy dokładnie zbadać lokalne warunki glebowe, wilgotność i wymagania gatunków roślin.
-
Dostosowanie do fauny. Rośliny muszą odpowiadać potrzebom zwierząt, które będą korzystać z przejścia – np. krzewy zapewniające schronienie dla małych ssaków a najścia na przejścia z drzew bardziej przysłużą się dużym ssakom.
-
Unikanie przesadnego zagęszczenia. Zbyt duża liczba roślin może ograniczać przestrzeń i zawężać światło przejścia, może to odstraszać zwierzęta od korzystania z przejścia.
-
Ogrodzenie roślin po posadzeniu. Wszystkie nasadzenia dokonywane w obrębie najść i terenu samego przejścia powinny być grodzone w pierwszych latach od założenia. Grodzenie nasadzeń ma ochronić młode nasadzenia przed zgryzaniem. Po kilku latach ogrodzenia należy zdemontować i tym samym nasadzenia udostępnić zwierzynie.
-
Przewidzieć wysokość drzew i wielkość systemu korzeniowego. Duże drzewa sadzić wyłącznie na najściach na przejścia, wziąć pod uwagę również wielkość systemu korzeniowego, aby nie uszkodzić konstrukcji przejścia.
Przykładowe drzewa i krzewy stosowane na przejściach dla zwierząt:
Buk pospolity (Fagus sylvatica), czeremcha pospolita (Prunus padus), dąb szypułkowy (Quercus robur), głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna), jabłoń dzika (Malus sylvatica), Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), rokitnik pospolity (Hippophaë rhamnoides), śliwa tarnina (Prunus spinosa), trzmielina pospolita (Euonymus europaeus), bez czarny (Sambucus nigra), dereń świdwa (Cornus sanguinea), jeżyna fałdowana (Rubus plicatus), leszczyna pospolita (Coryllus avellana), róża rdzawa (Rosa rubiginosa), kruszyna pospolita (Frangula alnus).
Co można dodatkowo zaproponować w projekcie zieleni, żeby zachęcić zwierzęta do korzystania z przejść?
-
Stworzyć mikrosiedliska, stanowiące dogodne miejsca ukrycia dla małych zwierząt, tj. karpy korzeniowe, kłody, konary, stosy gałęzi, głazy, większe kamienie). Powyższe elementy powinny być układane po założeniu zieleni na danym obszarze. Głazy powinny być zakopane w gruncie na głębokość minimum 20 cm. Karpy zaleca się umieścić w pozycji „przewróconego drzewa” w stabilnej pozycji (można je lekko podkopać dla stabilizacji). Dokładna lokalizacja powinna być indywidualnie ustalana przez nadzór środowiskowy na etapie realizacji w oparciu o uwarunkowania terenowe. Powyższe elementy odpowiednio zlokalizowane uniemożliwiają również ruch samochodowy i utrudniają przemieszanie się motocykli i quadów, a także ruch pieszy w obrębie przejścia.
-
Zakładać tzw. poletka przywabiające z traw i roślin motylkowych.
-
Ustawiać lizawki solne i paśniki.
-
Stosować pnącza na ogrodzeniach.
-
Zapewnić warunki umożliwiające sukcesję naturalną.
Zarówno lokalizacja roślinności jak i elementów dodatkowych jest ściśle związana z ukształtowaniem terenu i rodzajem zwierzyny korzystającej z przejścia.
Jakie są funkcje i znaczenie roślinności w przypadku przejść dla zwierząt?
-
Harmonizacja przejść z przestrzenią krajobrazową. Struktura przestrzenna roślinności powinna płynnie łączyć się z otaczającym krajobrazem.
-
Zapewnienie dogodnych miejsc ukrycia i żerowania (istotne warunki dla wykorzystania przejść przez małe ssaki, ptaki, bezkręgowce).
-
Naprowadzenie i wabienie zwierząt do powierzchni przejścia.
-
Ekranowanie emisji odstraszających zwierzęta. Zmniejszenie przez roślinność poziomu emisji fizyko-chemicznych pochodzących z ruchu pojazdów powoduje redukcję bariery behawioralnej i tym samym zwiększa intensywność wykorzystania przejść.
-
Działanie osłonowe. Osłanianie widocznych na powierzchni terenu elementów konstrukcji przejść i infrastruktury towarzyszącej, przez co zmniejsza się barierę behawioralną powodującą odstraszanie zwierząt od przejścia,
-
Zwiększenie bioróżnorodności. Tworzenie nowych siedlisk dla różnych gatunków.
-
Łączenie siedlisk. Umożliwienie przemieszczania się zwierząt między odizolowanymi obszarami.
-
Redukcja fragmentacji. Przejścia zmniejszają podział terenów na mniejsze, odizolowane fragmenty.
Czy są w Polsce wytyczne do kształtowanie zieleni przy przejściach dla zwierząt?
Literatura dotycząca projektowania przejść dla zwierząt jest obszerna, jednak zagadnienia kształtowania zieleni pozostają najczęściej pomijane. Najistotniejsze dotychczasowe publikacje dotyczące tematyki ekoduktów sprowadzają najczęściej kwestię zieleni do dostosowania do okolicznych warunków siedliskowych, nakazują dobór gatunków rodzimych oraz strefowanie przestrzeni.
Na początku 2013 r. powstało opracowanie Generalnego Dyrektora Dróg Krajowych i Autostrad pn. Wytyczne zakładania i utrzymania zieleni przydrożnej. Dokument podaje zasady projektowania zieleni na przejściach, dzieląc ją na zieleń w strefie migracji, zieleń w strefie przywabiania oraz zieleń w strefie naprowadzająco-osłonowej.
Dodatkowo Wytyczne zawierają także część skupiającą uwagę na samym spisie gatunkowym traw, drzew, krzewów i pnączy wraz z podaniem podstawowych cech poszczególnych gatunków. Oprócz przywołanego powyżej zarządzenia GDDKiA, które z definicji nie stanowi aktu prawnego, podstawową literaturą w projektowaniu przejść jest Poradnik projektowania przejść dla zwierząt i działań ograniczających śmiertelność fauny przy drogach Rafała Kurka, w którym projektowanie zieleni jest potraktowane jednak dość ogólnikowo.
Obowiązujące w kraju prawo nie reguluje sposobu wykonywania nasadzeń na przejściach dla zwierząt. W prawodawstwie polskim nie istnieje żaden dokument dotyczący zagadnień kształtowania zieleni na przejściach dla zwierząt oraz w ich pobliżu. Unormowania prawne ujednoliciłoby proces projektowania i byłoby wiążące dla projektantów i architektów krajobrazu.
Obecnie rolę taką spełniają Decyzje o uwarunkowaniach środowiskowych oraz Programy funkcjonalno-użytkowe dotyczące konkretnych inwestycji drogowych czy kolejowych, które zawierają wytyczne do projektowania zieleni na przejściach.
Osobiście pamiętam, kiedy na przejściach dla zwierząt projektanci stosowali ozdobne gatunki drzew i krzewów w odmianach szkółkarskich! Na nasze i zwierząt szczęście są to czasy ”słusznie minione”.
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
1. Dlaczego roślinność na przejściach dla zwierząt jest tak ważna?
Roślinność zapewnia zwierzętom poczucie bezpieczeństwa, redukuje stres i ułatwia adaptację do korzystania z przejść.
2. Jakie rośliny najlepiej sprawdzają się na ekoduktach?
Najlepiej wybierać gatunki rodzime, odporne na lokalne warunki i łatwe w utrzymaniu.
3. Jak monitoruje się skuteczność przejść dla zwierząt?
Wykorzystuje się technologie takie jak kamery, drony i sensory, które rejestrują aktywność zwierząt oraz pasy monitorujące.
4. Czy budowa przejść dla zwierząt jest kosztowna?
Tak, ale korzyści, takie jak zmniejszenie liczby wypadków czy ochrona bioróżnorodności, przewyższają koszty początkowe.
5. Jak Polska wypada na tle innych krajów w budowie ekoduktów?
Polska dysponuje obecnie najlepiej rozwiniętą w Europie siecią przejść dla zwierząt nad autostradami i drogami szybkiego ruchu. Mieliśmy to „szczęście”, że budowa infrastruktury drogowej w naszym kraju rozpoczęła się późno, kiedy ochrona środowiska naturalnego odgrywa ważną rolę w rozwoju infrastruktury.
Literatura:
Furtak M., Mojecka M., Kształtowanie zieleni na przejściach dla zwierząt w kontekście istniejących doświadczeń i uregulowań prawnych, „Przestrzeń i Forma”, 2014, nr 22/3.
Jędrzejewski W. i in., Zwierzęta a drogi. Metody ograniczania negatywnego wpływu dróg na populacje dzikich zwierząt, Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża 2004.
Kurek R., Poradnik projektowania przejść dla zwierząt i działań ograniczających śmiertelność fauny przy drogach, GDDKiA, Warszawa 2010.
Wytyczne zakładania i utrzymania zieleni przydrożnej na potrzeby Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad, GDDKiA, Warszawa 2013.
Strony internetowe:
https://www.gov.pl/web/gddkia/nowoczesna-infrastruktura-drogowadla-zwierzat (dostępna dnia 11.01.2025 r.).